Cây lúa trước cơn hạn, mặn thế kỷ

Trần Hữu Hiệp

TBKTSG, thứ sáu 25/3/2016

(TBKTSG) - Thiên tai là điều khó tránh, cũng như lũ lụt, hạn mặn ở đồng bằng sông Cửu Long không nằm ngoài dự báo. Người dân nơi đây không có con đường nào khác là phải hướng đến mục tiêu dài hạn để thích ứng.

Từ “chống lũ”, rút ra kinh nghiệm “né lũ”, rồi hình thành triết lý “sống chung với lũ” đến hạn mặn, cũng phải chủ động thích nghi. Nhưng làm sao để nông dân ĐBSCL có thể kiếm sống và làm giàu trước thách thức của thiên tai và nhân tai?

Lời giải cho bài toán này cần có sự tiếp cận đa ngành, cần quy mô sản xuất lớn hơn, cần tích tụ ruộng đất nhiều hơn để thích nghi với phương thức sản xuất chuyên nghiệp hơn, chuyển đổi từ tư duy “sản xuất nông nghiệp” sang “kinh doanh nông nghiệp” bằng các bài toán kinh tế: chi phí và lợi ích.

Kênh dẫn nước vào ruộng lúa khô cạn vì hạn, mặn

Từ “thoát lũ” sang “trữ ngọt”

Lâu nay, chúng ta xây dựng hệ thống thủy lợi chủ yếu là để “thoát lũ”, phải chăng nên chuyển sang “trữ ngọt” và dùng nước tiết kiệm. Từ xưa, cùng với lũ, thiên nhiên đã hình thành các “túi nước tự nhiên” khổng lồ ở vùng Đồng Tháp Mười và tứ giác Long Xuyên để trữ nước. Từ bao đời nay, người dân ven biển đã biết dùng lu, khạp để trữ ngọt mùa mưa dùng cho mùa khô. Tư duy đó cần được nâng tầm lên bằng việc rà soát, cập nhật, điều chỉnh quy hoạch tổng thể vùng, từng tiểu vùng, ngành, nhất là quy hoạch sản xuất, hạ tầng thủy lợi, giao thông… như chỉ đạo của Thủ tướng Chính phủ mới đây về phòng, chống xâm nhập mặn. Thực tế, trong một số tiểu vùng ở Trà Vinh, Hậu Giang, có những ruộng lúa thiếu nước chết khô, thì vẫn có nhiều nông dân “né hạn” nhờ chủ động lịch thời vụ, sử dụng giống ngắn ngày, có những rẫy màu chủ động được nước ngầm tưới nước, nên tránh được thiệt hại.

Cây lúa và an ninh lương thực

Trong điều kiện hiện nay và chắc chắn sẽ còn lâu hơn nữa, an ninh lương thực vẫn là vấn đề mang tính toàn cầu và Việt Nam vẫn là quốc gia đóng góp có trách nhiệm cho thế giới. Chúng ta xác định lúa gạo là vấn đề chiến lược và đã có nhiều chính sách tốt. Song, trước thách thức của biến đổi khí hậu, thiên tai và nhân tai, buộc chúng ta phải nghĩ đến một “hệ điều hành” mới, sao cho vẫn giữ vững nguyên tắc “hai bảo đảm” - an ninh lương thực quốc gia và nâng cao thu nhập cho người trồng lúa. Về lâu dài, không nên phát triển cây lúa bằng mọi giá, ngăn mặn một cách cứng nhắc mà bỏ qua yếu tố kinh tế: chi phí và lợi ích. 

An ninh lương thực không chỉ là việc đảm bảo an toàn, chắc chắn cho nhu cầu dinh dưỡng của người dân trong mọi tình huống, mà còn phải được tiếp cận về kinh tế, nhu cầu sinh kế của người dân. Vì vậy, nhận thức về an ninh lương thực không chỉ dừng lại ở góc độ dinh dưỡng, nhu cầu sinh học mà còn bao gồm cả yếu tố giúp nông dân làm giàu mới đủ sức đảm đương nhiệm vụ của “người lính” trên mặt trận này. Theo đó, đề nghị những nhà hoạch định chính sách quan tâm mấy việc: 

Một là, tiếp cận linh hoạt hơn đối với quy hoạch sử dụng đất trong việc thực hiện chủ trương giữ 3,81 triệu héc ta đất trồng lúa. Cần ưu tiên đầu tư vào một “vùng lõi lúa gạo” của ĐBSCL chỉ với khoảng 30 huyện, nhưng hiện chiếm hơn 50% sản lượng lúa của vùng. “Thung lũng lúa gạo” này được nhận diện nằm ở Tứ Giác Long Xuyên và lưu vực phù sa sông Tiền, sông Hậu. Phân biệt khu vực trồng lúa “trọng yếu” và “không trọng yếu” dựa trên sự phù hợp về sinh thái nông nghiệp, năng suất, tác động của biến đổi khí hậu.

Điều đáng mừng là Chính phủ vừa trình Quốc hội thông qua điều chỉnh quy hoạch sử dụng đất đến năm 2020 và kế hoạch sử dụng đất kỳ cuối (2016-2020) cấp quốc gia. Theo đó, đề nghị cho phép chuyển đổi khoảng 400.000 héc ta đất lúa sang cây trồng, vật nuôi khác phù hợp, hiệu quả hơn cây lúa, nhưng vẫn được bảo vệ để không làm mất các điều kiện phù hợp để khi cần thiết vẫn trồng lúa trở lại. Đó là cách tiếp cận linh hoạt cần thiết.

Hai là, áp dụng phân vùng theo không gian, có chính sách hỗ trợ khác nhau ở vùng lõi, vành đai và các khu vực trồng lúa bình thường khác, có xem xét mục tiêu sản xuất lúa cho an ninh lương thực hay lúa hàng hóa. Tách biệt hẳn các hệ thống và chiến lược xuất khẩu gạo mang tính xã hội và tính thương mại để có chính sách rõ ràng, phân biệt giữa hai mục tiêu, để tăng cường hỗ trợ nhóm thực hiện mục tiêu chính trị - xã hội, giải phóng một phần gánh nặng để tăng lợi nhuận, đồng thời cũng nâng cao trách nhiệm cho nhóm thương mại. Định hướng lại trọng tâm, chuyển từ các chức năng thương mại sang tập trung vào các mục tiêu xã hội, hàng hóa công và quản trị rủi ro.

Ba là, tiếp tục tăng cường chiến lược đa ngành, lồng ghép nhiều chương trình mục tiêu như xây dựng nông thôn mới, giảm nghèo, chống suy dinh dưỡng trẻ em... để cùng đảm đương nhiệm vụ an ninh lương thực và chống suy dinh dưỡng chứ không đặt hết gánh nặng lên vai người trồng lúa.