Campuchia hoãn xây đập thủy điện Stung Cheay Areng

Trần Hữu Hiệp (*) Chính phủ Campuchia vừa quyết định hoãn xây đập thuỷ điện Stung Cheay Areng tới năm 2018. Sông Mekong. Ảnh THH Động thái này được dư luận đặc biệt quan tâm. Bởi vì thủy điện Stung Cheay Areng ở khu vực Tây Nam Campuchia - được Trung Quốc tài trợ nghiên cứu và dự định đầu tư xây dựng đã và đang vấp phải sự phản đối mạnh mẽ của dư luận, các tổ chức quốc tế và tranh cãi của các quốc gia có quyền, lợi ích liên quan. Trung Quốc cũng đang là nhà đầu tư lớn nhất ở Campuchia… Quyết định cần thiết nhưng không bất ngờ Quyết định này là cần thiết và là một tính hiệu tích cực. Tuy nhiên, công cuộc đấu tranh bảo vệ môi trường liên quan các con đập thủy điện là cuộc đấu tranh lâu dài còn phải tiếp tục, là quá trình giải quyết xung đột lợi ích phức tạp. Quyết định xây đập thủy điện Stung Cheay Areng hay không là một phần trong nỗ lực dài hạn đó.  Xâu chuỗi tiến trình đấu tranh bảo vệ dòng Mekong 5 năm qua, thì quyết định trên không hoàn toàn bất ngờ. Chúng ta biết, chỉ riêng việc Lào xây dựng đập thủy điện Xayaburi, đã có 263 tổ chức phi chính phủ thuộc 51 quốc gia ký kiến nghị phản đối. Đập thủy điện Don Sahong của Lào mới đây cũng phải tiếp tục kéo dài thời hạn tham vấn để cân nhắc việc xây dựng. Trước đó, Ngân hàng Thế giới (WB) và Ngân hàng Phát triển châu Á (ADB) đã thông báo chính thức không cung cấp tài chính cho đập thủy điện này. Các tổ chức quốc tế lớn như IUCN, WWF, WCD đều ủng hộ việc hoãn xây dựng toàn bộ 12 đập thủy điện trong 10 năm để nghiên cứu thêm trước khi quyết định. Năm 2010, Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ lúc đó, bà Hillary Clinton đã phát biểu: “Chúng ta đã có một cuộc thảo luận rất xây dựng về những tác động tiềm tàng của việc xây dựng đập trên sông Mekong. Mỹ kiến nghị nên tạm hoãn trước khi có những hoạt động xây dựng lớn được tiến hành. Chúng tôi sẽ tài trợ cho nghiên cứu vấn đề này”. Nhiều lợi ích sẽ bị đánh đổi Nếu các đập thủy điện của Campuchia được xây dựng, họ có nhận được nhiều lợi ích hơn? Câu trả lời là có lợi ích kinh tế, nhưng không nhiều, mà phải đánh đổi nhiều lợi ích khác lớn hơn. Tương tự là các con đập thủy điện trên dòng chính Mekong. Mặc dù đất nước Chùa Tháp không có nhiều tài nguyên hóa thạch và ít có tiềm năng thủy điện ở chi lưu Mekong, nên các đập thủy điện sẽ có ý nghĩa quan trọng, bổ sung một phần nguồn năng lượng cho quốc gia này. Nhưng theo các tài liệu nghiên cứu và đánh giá của Nhóm chuyên gia Mekong thuộc Mạng lưới sông ngòi Việt Nam thì phần lớn lợi ích đó là phần tiền thu được của nhà đầu tư. Campuchia không tự xây đập mà phụ thuộc vào nhà đầu tư nước ngoài, theo thông tin là nhà đầu tư Trung Quốc. Trong khi đó, đời sống, văn hóa của phần lớn người dân Campuchia phụ thuộc vào sông Mekong. Campuchia sẽ phải đối mặt với hàng loạt vấn đề xã hội khi 1,6 triệu người sống phụ thuộc vào nghề khai thác cá tự nhiên sông Mekong bị mất sinh kế và ảnh hưởng nghiêm trọng đến hàng loạt vấn đề kinh tế - xã hội, môi trường khác. Nếu Campuchia đắp đập, thì sẽ khó phản đối việc Trung Quốc đã và đang xây 8 con đập lớn trên thượng nguồn, kéo theo việc Lào cũng sẽ đắp 10 con đập của họ và làm thay đổi tiêu cực toàn bộ dòng Mekong. Sự thay đổi này là vĩnh viễn và không thể khắc phục được. “Hiệu ứng domino” về suy thoái, rủi ro môi trường từ các con đập sẽ tác động lớn nhất ở Campuchia và Việt Nam là phần hạ lưu. Nông nghiệp, thủy sản và an ninh lương thực của Campuchia cũng như của Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) sẽ suy giảm, chưa kể những “mất mát” khác về chính trị, ngoại giao trong khu vực và trên trường quốc tế mà Campuchia sẽ phải gánh chịu. Phải tiếp tục hợp tác và đấu tranh Sông Mekong được nhìn nhận là tài sản chung, không chỉ của các quốc gia lưu vực sông mà còn là tài sản của nhân loại. Mọi hành động đe dọa “sinh mạng” dòng sông này đều bị cộng đồng quốc tế phản đối. Lào, Thái Lan, Campuchia và Việt Nam đang được cộng đồng quốc tế quan tâm giúp đỡ giải quyết vấn đề ô nhiễm môi trường, biến đổi khí hậu và các vấn đề khác của các nước đang phát triển. Vì vậy, nếu các quốc gia này không tỏ thái độ rõ ràng với việc bảo vệ môi trường, bảo vệ dòng Mekong, coi trọng lợi ích trước mắt từ thủy điện hơn những lợi ích lâu dài, bền vững, thì chắc chắn cộng đồng quốc tế sẽ xem xét lại sự quan tâm và các chính sách hỗ trợ của họ. Không chỉ 4 nước trong Ủy hội sông Mekong quốc tế mà còn phải tranh thủ tiếng nói chung của cộng đồng ASEAN, sự ủng hộ của các nước lớn và tổ chức quốc tế có uy tín và tầm ảnh hưởng, vừa hợp tác, vừa đấu tranh. ĐBSCLvà lưu vực Mekong nói chung có ý nghĩa lớn trong khu vực và trên thế giới về an ninh lương thực và an ninh nguồn nước. Các nước trong khu vực ASEAN nhập khẩu gạo củaViệt Nam, Thái Lan và Campuchia như Philippines, Indonesia cũng bị tác động tiêu cực. Kết quả giải quyết “mâu thuẫn nguồn nước” sông Mekong như thế nào sẽ có tác động lớn đến việc làm phân hóa, chia rẽ hay tăng cường hợp tác, tình đoàn kết và thống nhất giữa các quốc gia Đông Nam Á. Dòng Mekong có tiếp tục bị “trích máu” - chuyển dòng hay “bị chặn họng” bằng cách treo các túi nước nguy hiểm – những con đập đe dọa sự sống còn của dòng sông và sinh mạng của hàng chục triệu dân 4 quốc gia tiểu vùng Mekong hay không phụ thuộc vào quyết tâm và hành động kiên trì, kiên quyết, dũng cảm và đoàn kết của cộng đồng yêu dòng sông.