“Sức khỏe” nền nông nghiệp - nhìn từ “vựa lúa quốc gia”

Báo Cần Thơ, thứ sáu, 13/09/2013 20 giờ 00 GMT+7

* Trần Hữu Hiệp Phía sau kỳ tích Nông dân ĐBSCL "được giao" trọng trách "đảm bảo an ninh lương thực quốc gia" qua nghề trồng lúa. Họ không chỉ hoàn thành tốt nhiệm vụ nuôi sống cả dân tộc mà còn biến Việt Nam từ nước thiếu đói ở thập niên 80 sang một cường quốc xuất khẩu gạo từ đầu những năm 90 đến nay. Năng suất và sản lượng lúa gạo của ĐBSCL đã liên tục tăng trưởng nhanh. Những thành công đó không chỉ góp phần quan trọng ổn định xã hội, tạo nền tảng vững chắc phát triển nông thôn mà còn "cứu nguy" cho kinh tế đất nước ở những giai đoạn khó khăn. Xét trên bình diện chung, một cách không chủ quan, Việt Nam đã, đang và sẽ tiếp tục được đảm bảo an ninh lương thực một cách chắc chắn. Thu hoạch lúa đông xuân 2012 ở huyện Vị Thủy, tỉnh Hậu Giang. Ảnh: HỮU HIỆP  Nhưng đó là kỳ tích đã qua. Thành công trong quá khứ, không phải là một đảm bảo chắc chắn cho thành công trong tương lai. "Vựa lúa gạo quốc gia" đang đứng trước nhiều khó khăn, thách thức mới. Thời kỳ "hái trái ở cành thấp" trong sản xuất nông nghiệp với khai thác tài nguyên sẵn có là chủ yếu đang đi qua; thị trường lúa gạo thế giới đã và đang cạnh tranh khốc liệt, nhất là thách thức từ các quốc gia mới nổi như Myanmar, Campuchia và chính sách tự túc lương thực của các nước dùng gạo. Thách thức mới không chỉ là mối đe dọa do biến đổi khí hậu, nước biển dâng; mặt trái của quá trình công nghiệp hóa, khoảng cách giữa thành thị và nông thôn; mà trực tiếp là do kết nối cung - cầu nông sản yếu kém; người trồng lúa ngày càng nghèo đi, tạo ra bất công trong phân công lao động. Thách thức của sản xuất lúa gạo ngày nay không còn là tình trạng đói ăn - "suy dinh dưỡng" của thời trước mà là "bệnh béo phì" do dư thừa, cũng nguy hiểm không kém. Cuộc "chuyển đổi lớn trong nông nghiệp", trước tiên phải được "chẩn bệnh" đúng. Ví von một cách dân dã như ông Lê Vĩnh Tân, Ủy viên Trung ương Đảng, Bí thư Tỉnh ủy Đồng Tháp, là "nền nông nghiệp nước ta như con tôm đang thời kỳ lột vỏ". Lột tốt thì khỏe mạnh, phát triển, không thì… chết. Trong bối cảnh đó, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành đề án tái cơ cấu ngành nông nghiệp. Tuy nhiên, nhìn từ "vựa lúa quốc gia", để việc "tái cơ cấu" này thành công, còn nhiều vấn đề phải nỗ lực giải quyết. Cần một cuộc "chuyển đổi lớn" trong nông nghiệp Đề án "Tái cơ cấu ngành nông nghiệp theo hướng nâng cao giá trị gia tăng và phát triển bền vững" yêu cầu nâng cao thu nhập và cải thiện mức sống cư dân nông thôn, đề ra 5 nhóm giải pháp chủ yếu từ nâng cao chất lượng qui hoạch, khuyến khích, thu hút đầu tư tư nhân, hiệu quả đầu tư công đến cải cách thể chế, sửa đổi, hoàn thiện hệ thống chính sách. Mục tiêu của đề án đến năm 2020, thu nhập hộ gia đình nông thôn tăng lên 2,5 lần so với năm 2008. Tuy nhiên, đề án chỉ mới vạch ra hướng đi, lộ trình và đích đến... nhanh hay chậm còn phụ thuộc nhiều yếu tố và điều kiện thực thi. ĐBSCL là vựa lúa của cả nước, cần có một vị trí quan trọng trong việc thực thi đề án này và cũng là cơ sở để đảm bảo "sức khỏe nền nông nghiệp", như nó đã từng làm. Gần đây, có một số đề xuất cần giảm 2 triệu ha trồng lúa như cách "giảm cung" để "tăng cầu" lúa gạo, nghe qua rất hợp lý. Nhưng có ai đảm bảo được, khi giá lúa gạo tăng, nông dân đổ xô phá vườn, bỏ rẫy để trồng lúa, tăng diện tích lúa trở lại, thì Nhà nước vẫn quản được? Bây giờ mà vội vã "chuyển trồng lúa" sang đậu nành, rau màu hay cây trồng khác chỉ vì lúa gạo đang gặp khó là cách làm không căn cơ. Ai đảm bảo đậu nành làm ra tiêu thụ tốt, nông dân lãi cao trong khi các loại rau màu, khoai lang, con cá tra, tôm cũng đang gặp khó? Chưa kể đầu tư cho "chuyển dịch" này, nông dân cần vốn nhiều hơn, kỹ thuật canh tác tốt hơn. Rồi giống nào để giá đậu nành trong nước đủ sức cạnh tranh, người ta không nhập đậu nành để sản xuất thức ăn chăn nuôi, thủy sản như hiện nay? ĐBSCL cũng đã từng "chuyển đổi" trồng đậu nành, bông vải, mè, nuôi bò sữa …, nhưng không thành công vì thiếu giải pháp đồng bộ. "Tái cơ cấu nông nghiệp" bắt đầu từ đâu? Câu trả lời chắc chắn không phải là việc chọn cây lúa, con cá, con tôm hay cây trồng, vật nuôi nào khác theo suy nghĩ kiểu cũ - dựa vào "nguồn cung", quên đi "hướng cầu"; mà phải bắt đầu từ "đổi mới tư duy làm nông nghiệp". Một cách tiếp cận "làm như mọi khi" chắc chắn sẽ không hiệu quả trước yêu cầu và thách thức mới. Hơn cả tái cơ cấu, phải là cuộc lột xác thật sự. Nó phải được tiến hành bằng tư duy, từ chính những thế mạnh và yếu kém nội tại của nền nông nghiệp. Nó phải là quá trình hiện đại hóa ngành sản xuất lúa gạo và xây dựng nông thôn mới, giúp hàng chục triệu nông dân ĐBSCL vượt qua thách thức, trở thành "doanh nhân nông nghiệp", làm giàu được bằng nghề nông. Khó có thể có "cuộc chuyển đổi lớn" mang tính cải cách mạnh mẽ, trong khi vẫn còn đó những "cản trở" về chính sách đất đai, thiếu khoa học kỹ thuật cho sản xuất hàng hóa lớn, mô hình tổ chức sản xuất - kinh doanh lương thực… Không thể lắt nhắt một ít chính sách trợ giúp tạm trữ, một ít chính sách hỗ trợ vốn, một vài dự án hỗ trợ khoa học kỹ thuật có tính đối phó, theo đuôi thiệt hại như vừa qua. Việc "chuyển đổi" là cần thiết, nhưng phải trên cơ sở kết quả rà soát qui hoạch, phân công, phân vai trong liên kết vùng, tạo giống mới cạnh tranh, mô hình tổ chức sản xuất và kinh doanh phù hợp hơn hiện nay. Nó rất cần tư duy hoạch định cơ chế, chính sách đất đai, làm nông nghiệp, tổ chức sản xuất. Cái gì Nhà nước làm, cái gì doanh nghiệp làm và thị trường điều tiết, cần chính sách tác động vào. Nông dân cần được giải phóng bằng kiến thức của nhà kinh doanh. Họ phải được đào tạo nghề nông nghiệp, tập trung vào việc nâng cao giá trị sản xuất các ngành hàng chủ lực của vùng; đào tạo nghề phi nông nghiệp để tác động tích cực trở lại cho nông nghiệp, nông thôn. Đó là cách thức giúp nông dân không chỉ đứng vững trên đồng ruộng, mà còn có thể làm giàu từ nông nghiệp, nông thôn.