Con cá tra chặt làm mấy khúc? (phần 1)

Bài 1. Phía sau đường bơi kỳ tích của kình ngư

Trần Hữu Hiệp

Lịch sử hình thành và phát triển của ngành nuôi, chế biến, xuất khẩu cá tra đã tạo ra kỳ tích. Sau lúa gạo và hơn cả lúa gạo, chỉ trong một thập niên, con cá tra đã vươn lên đỉnh vinh quang mà không bất kỳ cây, con nào đạt tốc độ phát triển nhanh như thế. 

Có một kỳ tích

Vũ điệu người nuôi cá

Sản lượng tăng hơn 50 lần, kim ngạch xuất khẩu hơn 65 lần, chiếm 99% thị phần cá tra, cá basa toàn cầu. Với hơn 5.000 ha mặt nước, đã tạo ra 600.000 tấn, hơn 1,8 tỷ USD giá trị xuất khẩu cá tra năm 2011, góp khoảng 2% GDP cho quốc gia; tạo việc làm cho hàng chục triệu công nhân, người nuôi và “lao động phụ trợ” khác.

So với sản xuất lúa gạo, làm bài toán đơn thuần, thì sản xuất cá tra có giá trị hơn nhiều. Xuất khẩu 1 tấn gạo chỉ khoảng 400 – 500 USD, tức 1 ký gạo thu từ 0,4 – 0,5 USD. Trong khi 1 ký fillet cá tra 3-4 USD, hơn gần 10 lần. 

Nông dân nuôi cá tra năng suất cao, 1 ha mặt nước đạt năng suất 3-4 trăm tấn, coi như đứng đầu thế giới. Về mặt dinh dưỡng học, ngành này đang đáp ứng xu thế ẩm thực mới, cung cấp lượng thịt trắng, an toàn, ít bị nhiễm kháng sinh, dư lượng hóa chất độc hại. Từ con cá tra sinh sản tự nhiên, những người nông dân Miền Tây thích sáng tạo, với sự trợ giúp của các nhà khoa học, đã trở thành những “bà mụ vườn” bắt cá đẻ, tạo ra ngành mới – sản xuất con giống nhân tạo, đáp ứng ngành nuôi theo kiểu sản xuất hàng hóa, qui mô lớn. Những cái này phải nói là một kỳ tích.

Phía sau đường bơi xanh

Nhưng đằng sau ánh hào quang “vượt vũ môn” của loài “đế ngư” đặc hữu vùng sông nước Mekong này là thách thức mới trước yêu cầu phát triển bền vững.

Vòng bơi chồi sụt của “kình ngư” dường như đang lặp lại lịch sử khủng hoảng thừa của năm 2008, từng làm người nuôi lao đao, sản xuất chế biến đình đốn.

Chính phủ phải thực thi “Chiến dịch giải cứu cá tra”. Các nhà hoạch định chính sách giựt mình bắt tay làm qui hoạch vùng nuôi, chế biến và xuất khẩu cho con cá mà nhiều năm trước đó người ta hầu như để mặc cho nó bơi. Lịch sử đã tái diễn, nhưng lần này còn đáng lo ngại hơn khi nguy cơ chực chờ cảnh “chết chìm” của nhiều doanh nghiệp, làm đổ vỡ một ngành kinh tế vừa tỏa sáng ánh hào quang của kỳ tích.

Từ đầu năm 2012, giá cá tra liên tục sụt giảm. Gần đây, giá cá tra nguyên liệu ở ĐBSCL có nhích lên chút ít, nhưng chỉ cần tính rợ theo kiểu nông dân, người nuôi đã phải chịu lỗ ngay trong ao nhà.

Cảnh “treo ao”, nhà máy sản xuất cầm chừng hoặc cho công nhân nghỉ việc diễn ra thường xuyên.Nhiều doanh nghiệp chế biến, xuất khẩu đang trong cơn “lâm nạn”, đã lộ diện những doanh nghiệp không đủ sức gồng mình gánh nợ, bên bờ vực phá sản.

Giới quan sát “kiểm đếm” hiện đang có khoảng 70% doanh nghiệp thủy sản đang đứng trước nguy cơ ngừng sản xuất. Dư luận đang rất quan tâm và lo ngại về tương lai nghề nuôi cá tra vốn nổi tiếng thế giới hơn thập kỷ qua.

Nguyên nhân được nhận diện là giá thị trường xuống thấp, thiếu vốn, “hiệu ứng đôminô” lây lan khi doanh nghiệp, người nuôi cá, đại lý cung cấp thức ăn, thuốc thú y thủy sản, ngân hàng nợ nần dây chuyền, chiếm dụng vốn lẫn nhau.

Ngoài ra, con cá tra vẫn đang đứng trước nguy cơ bị một số tổ chức, quốc gia dọa bằng các chiêu bài “đút vào, rút ra” danh sách “khuyến cáo người tiêu dùng”, hạn chế hay cấm nhập khẩu như họ đã làm mấy năm trước đây.

Điều kỳ lạ là Việt Nam đang nắm giữ 99% thị phần cá tra toàn cầu, xét về mặt kinh tế học, ta đang nắm giữ độc quyền cung ứng sản phẩm đặc hữu này cho cả thế giới tiêu dùng cá tra. Nhưng tại sao “nhà độc quyền” không có quyền quyết định giá bán, thị trường, nguồn cung và làm chủ thị phần?

Đi tìm lời đáp, thực tế đã lộ diện. Từ hệ lụy do phát triển nóng ngành cá tra, thiếu qui hoạch, mạnh ai nấy làm mấy năm trước. Nay trong cơn khát vốn, nhiều doanh nghiệp xuất khẩu làm ăn chụp giựt, đã tự làm khó mình và làm khó lẫn nhau khi liên tục chào bán cá tra với giá thấp để có tiền xoay vòng.

Đó là cái cách “bồ nhà chơi xấu nhau trên sân khách”. Chính điều này đã tạo cho nhà nhập khẩu quyền xác lập “giá trần”. Và giá trần liên tục hạ theo chiều hướng gây bất lợi cho ngành xuất khẩu cá tra Việt Nam. Tuy nhiên, đây cũng chỉ là “khúc đuôi” của con cá.

Nhìn theo chuỗi giá trị, PGS.TS. Nguyễn Văn Sánh, Giám đốc Viện Nghiên cứu – Phát triển ĐBSCL, cho rằng: Con cá tra đang bị chặt ra làm 3 khúc. Khúc đầu cho nhà phân phối nước ngoài và lên bàn ăn là khoảng từ 15- 17 USD/kg.Khúc giữa cho các doanh nghiệp chế biến, xuất khẩu fille khoảng 3,2  đến 3,4 USD/kg. Người nuôi chỉ được khúc đuôi từ 1,2  đến 1,4 USD/kg.

Đây là “phần ăn” lắm xương. Nguy cơ chịu rủi ro mất trắng, dịch bệnh, ô nhiễm nguồn nước, môi trường. Tất nhiên, bài toán “tích phân” đó được giải trong điều kiện bình thường. Khi tình hình biến động bất lợi, phần thua thiệt nhiều hơn thường rơi vào nông dân, kể cả bị các pháp nhân “trách nhiệm hữu hạn” quỵt nợ. Chưa kể, hiện nay 70% chi phí giá thành so giá bán cá tra là giá thức ăn.

Trong khi đó, 80-90% các doanh nghiệp nước ngoài đang nắm giữ quyền cung cấpthức ăn và thuốc thú y thủy sản, quyết định giá nguyên liệu.Như vậy, sản xuất cá tra, từ “đầu vào” đến “đầu ra” sản phẩm, người nông dân – tác giả chính của kỳ tích cá tra, đều không có quyền quyết định đối với sản phẩm của mình làm ra, bị bấp bênh theo những toan tính của lợi ích bên ngoài.

Theo PGS. Sánh, muốn giải bài toán này phải liên kết vùng, thương hiệu hóa và luật hóa “luật chơi”trong “sân chơi cá tra” để các doanh nghiệp VN ứng xử và liên kết lại, đủ sức cạnh tranh với bên ngoài. Phải có lộ trình “cải tổ” ngành sản xuất cá tra theo hướng “liên kết chuỗi giá trị ngành hàng”; phát huy vai trò của hiệp hội ngành hàng này trong câu chuyện cá tra VN, tiến tới thành lập sàn giao dịchcá tra hoạt động thực chất và hiệu quả.

Làng cá bè ở An Giang

Một dự án Phát triển sản xuất và tiêu thụ cá tra do các nhà khoa học đồng bằng xây dựng với sự hỗ trợ của Ban Chỉ đạo Tây Nam Bộ đang đệ trình Chính phủ và các Bộ ngành Trung ương đang mở ra nhiều kỳ vọng mới.

Con cá tra Việt Nam đã tạo nên kỳ tích, nhưng đang bị chặt làm nhiều khúc. Để “kình ngư” tiếp tục đường bơi mới trong giai đoạn nhiều khó khăn, thách thức này, cần đưa cá tra trở lại bầy đàn để vươn xa.

Bài 2. Đưa cá tra trở lại bầy đàn đểvươn xa