Chuyện ngôn từ trong văn bản luật

Như chúng ta đều biết, mọi văn bản luật đều đặt ra cho ngôn từ hàng loạt yêu cầu.

Trong đó có yêu cầu hệ trọng hơn cả và cũng khắt khe hơn cả là mỗi lời của văn bản đều phải đơn trị, tức mỗi lời chỉ nên diễn đạt một ý, và mỗi ý chỉ nên được diễn đạt bằng cùng một lời duy nhất mà thôi. Tính đơn trị ấy sở dĩ hệ trọng bởi nó giúp nâng tính khả thi của các điều luật trong văn bản lên một mức cao hơn, và nhờ đó giúp cho cả người thực thi lẫn người phải tuân thủ nắm chắc được những điều phải thực thi cũng như phải tuân thủ.  Nhưng, tiếc thay, việc này có vẻ vẫn chưa được coi trọng đúng mức, nhất là từ phía người làm luật.  Hai chuyện nhỏ sắp nêu dưới đây có lẽ là những dẫn chứng cụ thể và tiêu biểu hơn cả cho điều vừa trình bày. 1. Những ai từng sinh sống ở thủ đô vào hai thập niên 60 và 70 của thế kỷ trước chắc đều nhớ rõ quy định “Cấm bóp còi inh ỏi”. Nghe nói ở thủ đô Moskva thời Liên Xô trước đây (và hình như ngay cả bây thời vẫn thế) cũng có một quy định gần gần như thế. Nhưng bên ấy, nghe đâu chỉ cấm tuyệt đối xe cộ bóp còi khi đi vào nội đô, dù là inh ỏi hay không, mà thôi. Còn như ở bên ta, người lái xe vẫn cứ “vô tư” bóp còi, thậm chí dù là inh ỏi hay không. Người dân thủ đô ta vào những năm ấy lúc nào cũng bị đinh tai nhức óc bởi tiếng còi xe suốt từ tinh mơ cho tới quá nửa đêm. Và cảnh sát giao thông không sao xử phạt được bởi họ chưa thể biết âm thanh của tiếng còi to tới mức nào mới bị coi là “inh ỏi”.  T2. Gần đây, chúng ta lại thấy xuất hiện một quy định tương tự nữa: Cấm việc bán/mua dâm đồi trụy.  Quy định này ngay từ khi chưa kịp ra đời đã khiến báo chí lên tiếng phàn nàn. Vậy đâu là nguyên do? Rõ ràng là do khái niệm “đồi trụy” làm cho cả người thực thi lẫn người phải tuân thủ không sao trả lời nổi câu hỏi thế nào là mua/bán dâm đồi trụy  Thật vậy, như mọi người đều biết, mại dâm (= bán dâm) là nghề cổ xưa nhất trên trái đất và là nghề hợp pháp tại nhiều quốc gia, như Hà Lan (xin xem LĐCT, số 24/ 2013, tr. 17) chẳng hạn. Những quốc gia ấy chưa thấy ai dám chê họ là đồi trụy. Và thậm chí không ít người còn chua chát mỉa mai rằng ước gì nước nào cũng đồi trụy được như họ cho con dân nhờ.  Còn nếu hiểu “đồi trụy” “[…] là sự thể hiện bằng hành động, bằng hình ảnh, bằng âm thanh lối sống ăn chơi, tiêu khiển thấp hèn, xấu xa, hư hỏng đến mức tồi tệ về đạo đức, trái với thuần phong, mỹ tục của dân tộc” như khoản 4, Điều 2 Nghị định 178/ 2004/NĐ-CP định nghĩa thì e “nặng” quá, bởi lẽ theo luật sư Vũ Tiến Vinh (Đoàn luật sư Hà Nội), “nhìn từ một góc độ nào đó” “mại dâm là nhu cầu của xã hội, mang tính sinh học của con người”.  Xem vậy đủ thấy sẽ phải trả giá hết sức đắt một khi quá xem nhẹ chuyện ngôn từ trong văn bản luật. E còn thiếu vài từ Hôm 17.6 mới đây, Báo Thanh Niên có đăng bài viết ý vị với tiêu đề “Sai một li, đi tàu ngầm”, thuật lại chuyện Tây Ban Nha đang đóng một chiếc tàu ngầm hiện đại có nguy cơ trở thành con “tàu không bao giờ nổi” do trên bản thiết kế có một dấu phảy bị đặt sai.  Lấy tục ngữ (rồi thêm bớt/thay đổi chút đỉnh) làm tiêu đề bài viết là thủ pháp tu từ ưa thích và thường được sử dụng khá thành công trong không ít trường hợp trên Thanh Niên. Tiếc thay, cái tít giật lần này hình như chẳng được như thế vì hai lẽ.  Thứ nhất, tác giả chưa làm nổi rõ được mối quan hệ “nhân”-“quả” giữa vế đứng trước là “sai một li” và vế đứng sau “đi tàu ngầm”, như nó vốn có giữa hai vế “sai một li” và “đi một dặm” trong câu tục ngữ gốc.  Thứ hai, chính lý do vừa nói đã khiến người đọc hết sức bối rối khi cố đi tìm mối liên quan thường là hết sức chặt chẽ giữa nội dung của tiêu đề và nội dung của toàn bài. Giá tác giả thêm vào cái tít khá ý vị nêu trên hai chữ nữa, như “tong bốn”, chẳng hạn, thì hai cái dở vừa nêu chắc hẳn sẽ bị loại bỏ đi ngay. Do lúc này, mối quan hệ “nhân” - “quả” giữa hai vế trong cái tít mới “Sai một li đi tong bốn tàu ngầm” đã được chỉ rõ, và cái tít cũng làm tròn được bổn phận thường có của nó là thuật lại vắn tắt những gì sắp được viết trong toàn bài.