Dùng từ gốc Hán

Tống Văn Công

(Bài trên LAO ĐỘNG CUỐI TUẦN số 13 từ 6-8/4/2012)

Trong tiếng Việt có nhiều từ gốc Hán đã Việt hóa rất lâu, tuy vậy vẫn thường bị dùng sai. Cách đây nhiều năm, trên diễn đàn này, tôi có đánh động việc dùng sai từ “quyết liệt”. Từ này Từ điển Hán- Việt của Đào duy Anh định nghĩa: “thật ra mặt xung đột”. Từ điển Tiếng Việt 1992 do Hoàng Phê chủ biên định nghĩa “Quyết liệt: tính từ. Hết sức mạnh mẽ, tỏ ra kiên quyết đến cùng trong hoạt động đấu tranh, chống đối. Cuộc chiến đấu quyết liệt. Chống cự quyết liệt. Thái độ rất quyết liệt.” Hồi đó tôi cho rằng không thể nói  “ Chỉ đạo quyết liệt”, mà “chỉ đạo kịp thời, chỉ đạo cụ thể, chỉ đạo rành mạch”. Nhưng ngày nay cách nói thiếu chính xác này đã trở thành phổ biến trên các phương tiện truyền thông, bởi đó là cách nói của các vị lãnh đạo cấp cao!

Hiện nay có một số từ gốc Hán thường bị dùng sai nếu không cảnh báo sẽ có lúc phải sửa lại từ điển!

-   Từ “yếu điểm” thường bị dùng nhầm với “điểm yếu”, “nhược điểm”. Trên báo chí, đài phát thanh, truyền hình, sách, kịch…hằng ngày đều nghe thấy từ yếu điểm bị dùng sai. Nhạc sĩ Trịnh Công Sơn được nhiều người xem là “một thiên tài ngôn ngữ” (Lời buồn của một người yêu tiếng Việt của nhà báo Hữu Bảo trong tập Rơi lệ ru người). Vậy mà đã có một lần, “thiên tài ngôn ngữ”dùng sai từ này, trong lá thư gửi Dao Ánh ngày 20-2-1965: “Viết quá nhiều để bày tỏ những muộn phiền của mình là một yếu điểm”. Ở đây rõ ràng là ông muốn nói “một điểm yếu”, chứ không phải “yếu điểm có nghĩa  là chỗ trọng yếu”.

-  Từ “mạn phép”. Cách đây nhiều năm, tôi xem tiết mục Chuyện nhỏ trên HTV, nghe MC Thanh Bạch dùng từ “mạn phép” khi công bố điểm của những người chơi sau một vòng. Tôi nghĩ, có lẽ ông muốn tỏ ra khiêm tốn nên đã dùng từ này không chính xác.”Mạn phép là chưa được phép mà đã làm… Chúng tôi đã mạn phép anh xem trước.” (Từ điển Tiếng Việt 1992). Ở đây, anh là người dẫn chương trình, việc anh phải làm là sau một vòng thi phải công bố số điểm của từng người chơi, sao lại phải tự cho là mình mạn phép? Mới đây, xem Chuyện nhỏ, tôi vẫn được nghe MC Thanh Bạch dùng từ mạn phép như thế!

- Doanh nghiệp là động từ chỉ “làm các công việc kinh doanh”. Doanh nhân là danh từ chỉ “người làm công việc kinh doanh”. Hai từ này hiện cũng bị dùng nhầm khá nhiều. Trên một tờ báo giới thiệu phim do Việt Trinh lần đầu đạo diễn, nhà báo viết: ”Ông Hân (Đức Tiến đóng) một doanh nghiệp thành đạt, nhưng dường như không lúc nào yên vui…” Lẽ ra phải viết ông Hân là một doanh nhân.

- Những từ kép ghép với chữ “đặc” như đặc biệt, đặc tính, đặc thù, đặc trưng, đặc cách… Đặc có nghĩa là riêng, cho nên khi dùng không cần phải thêm từ riêng thuần việt nữa. Ví dụ, không nên viết “Anh ấy có đặc tính riêng”.  

- Một số người cho rằng từ gốc Hán nghe sang trọng hơn từ thuần Việt, nên đã cố bắt chước cách kết cấu của từ kép gốc Hán đã Việt hóa, để đặt ra từ mới gồm một từ gốc Hán với một từ thuần Việt. Ví dụ: gọi cô gái út là “út nữ” để ghi thiếp mời lễ cưới; thay vì đặt tên là Quán cây mai đã đảo lại là Cây mai quán. Dịp mừng giỗ tổ Hùng vương năm nay, trên báo Người Lao Động chủ nhật (1-4-2012) giáo sư tiến sĩ Ngô Đức Thịnh có bài viết nhan đề “Quốc giỗ trong lòng người Việt”. Các từ  Út, Cây mai, Giỗ đều là từ thuần Việt, do đó không thể kết cấu giống như hai từ gốc Hán được. Phải là hai từ đều có gốc Hán mới có thể tạo từ kép như: Thứ nữ, Mai hoa quán, Quốc lễ.