Ký ức đặc biệt trong ’Màu tím hoa sim’ (I)

(Người nổi tiếng) - Suốt thời đi học của mình, tôi đã đọc đi đọc lại bài thơ “Màu tím hoa sim” không biết bao nhiêu lần, lần nào đọc cũng thấy cay cay nơi sống mũi. Tôi cảm nhận được nỗi buồn thực sự sau những câu thơ ấy. Khi đó chỉ cảm nhận vậy và biết vậy, sau này đi làm báo, tôi mới biết phía sau bài thơ tình nổi tiếng ấy là cả một câu chuyện tình đẹp mà buồn, một câu chuyện được chính Trung tướng Phạm Hồng Cư kể lại. Ông chính là anh trai của cô Lê Đỗ Thị Ninh – “người em gái nhỏ” trong bài thơ “Màu tím hoa sim”.

TIN LIÊN QUAN
Chuyện tình của vợ chồng có trình độ cao nhất Hollywood Điều mẹ Bộ trưởng Tài chính căn dặn con khi về quê NSƯT Thanh Ngân muốn làm hậu duệ của Thanh Nga Phạm Việt Thanh vẫn yêu Lê Khanh như thủa ban đầu Thiếu tướng Đinh Mộng Tiên và chuyện hóm hỉnh trong đời!

“Biết tin em gái mất/ trước tin em lấy chồng”

Trung tướng Phạm Hồng Cư đang sống cùng gia đình trong căn nhà nằm ở khu tập thể nhà binh ở phố Liễu Giai, nơi có gia đình Trung tướng Vương Thừa Vũ, gia đình giáo sư Tạ Quang Bửu… sinh sống.

Nhiều người biết Phạm Hồng Cư là một Trung tướng có tài của quân đội, cũng là người em cọc chèo với Đại tướng Võ Nguyên Giáp. Nhưng không phải ai cũng biết, ông cũng chính là người anh trai của cô Lê Đỗ Thị Ninh – người vợ trẻ xấu số của nhà thơ Hữu Loan – người con gái trong bài thơ tình “Màu tím hoa sim” của nhà thơ.

Nhà thơ Hữu Loan

Trung tướng Phạm Hồng Cư tên thật là Lê Đỗ Nguyên. Sau này khi đi bộ đội, đóng quân trong tiểu đội Phạm Hồng Thái, ông và những người lính trong đội đã đổi tên sang họ Phạm Hồng. Cái tên Lê Đỗ Nguyên do cha sinh mẹ đẻ được đổi thành Phạm Hồng Cư cũng kể từ dạo đó.

Thân sinh ra Trung tướng Phạm Hồng Cư là cụ Lê Đỗ Kỳ và cụ bà Đái Thị Ngọc Chất. Cụ Lê Đỗ Kỳ xưa là kỹ sư canh nông, từng làm Tổng Thanh canh nông Đông Dương.

Sau khi Cách mạng tháng Tám thành công, cụ Lê Đỗ Kỳ trở thành Đại biểu Quốc hội khóa đầu tiên của nước Việt Nam, từng giữ chức Chủ tịch huyện Đông Sơn, huyện Nông Cống (Thanh Hóa).

Mẹ của Trung tướng Phạm Hồng Cư – cụ Đái Thị Ngọc Chất là con gái của một vị khoa bảng ở huyện Quảng Xương, tỉnh Thanh Hóa. Trong thời kháng chiến chống Pháp, cụ Đái Thị Ngọc Chất là thành viên tích cực trong Hội Mẹ chiến sĩ.

Chính cụ đã nuôi dưỡng, chăm sóc nhiều cán bộ, chiến sĩ quân đội, mà trong số họ không ít người sau này trở thành tướng lĩnh, sỹ quan cao cấp của ta. Sau này khi cụ già, con cháu đưa cụ ra sống ở Hà Nội, nhiều sĩ quan của quân khu 4 vẫn thường xuyên ra Hà Nội thăm cụ. Họ đều gọi cụ là mẹ một cách thân thương và trìu mến.

Trong bài thơ “Màu tím hoa sim”, Hữu Loan từng viết:

“Một chiều rừng mưa
Ba người anh từ chiến trường Đông Bắc
Biết tin em gái mất
Trước tin em lấy chồng…”

Trung tướng Phạm Hồng Cư chính là người anh trai thứ 2 trong bài thơ đó. Hai người còn lại, một người là Lê Đỗ Long (nguyên Bí thư TƯ Đoàn), một người là anh cả Lê Đỗ Khôi, nguyên Chính trị viên Tiểu đoàn thuộc Trung đoàn 165, Đại đoàn 312. Anh cả Lê Đỗ Khôi hi sinh tại mặt trận Điện Biên Phủ, chỉ trước khi Điện Biên Phủ toàn thắng vài tiếng đồng hồ.

Trong cuộc đời Trung tướng Phạm Hồng Cư, có hai nỗi đau mất mát ông không bao giờ phai nhạt trong ông, đó chính là nỗi đau mất đi người anh trai Lê Đỗ Khôi và người em gái Lê Đỗ Thị Ninh.

Khi người anh trai Lê Đỗ Khôi hi sinh, Phạm Hồng Cư cũng đang chiến đấu ở chiến dịch Điện Biên Phủ. Trung tướng Phạm Hồng Cư còn nhớ, trước giờ vào chiến dịch, ông và anh trai Lê Đỗ Khôi hẹn gặp nhau ở hầm Đờ - Cát trong ngày chiến thắng.

Nhưng suốt buổi chiều 7/5 lịch sử ấy, Phạm Hồng Cư ngồi ở hầm Đờ - Cát mà không hề thấy bóng dáng anh trai mình đâu. Ngày hôm sau, đi tìm những người thuộc Trung đoàn 165, Đại đoàn 312, Phạm Hồng Cư mới biết Lê Đỗ Khôi bị thương nặng trong trận đánh tiêu diệt cứ điểm 506.

Trên đường nằm trên cáng quân y trở lại khu vực đã giải phóng, đoàn thương binh – trong đó có Lê Đỗ Khôi đã bị máy bay địch oanh tạc và ra đi mãi mãi.

Trung tướng Phạm Hồng Cư kể: “Anh Khôi hi sinh, tôi còn được sớm biết tin. Nhưng khi cô em gái yêu Lê Đỗ Thị Ninh mất đi, 3 anh em trai chúng tôi đều đi bộ đội hoặc thoát ly đi hoạt động cách mạng. Thời chiến phương tiện liên lạc khó khăn.

Thư nhà gửi thường xuyên bị thất lạc. Thành ra lá thư cha mẹ báo tin em tôi lấy chồng đến sau, còn cái tin em tôi qua đời, chúng tôi lại nhận được trước”. Vì thế mà mỗi lần đọc những câu thơ của Hữu Loan:

“Một chiều rừng mưa/ Ba người anh từ chiến trường Đông Bắc/ Biết tin em gái mất/ Trước tin em lấy chồng…” – bao giờ Trung tướng Phạm Hồng Cư cũng cảm thấy nghẹn ngào.

Chiến tranh khốc liệt đã khiến cuộc đời Phạm Hồng Cư và những người xung quanh ông đầy những biến cố, những bi kịch, đầy những nỗi đau không dễ chia sẻ thành lời.

Ký ức về người con gái trong bài thơ “Màu tím hoa sim”

Duyên nợ đã khiến nhà thơ Hữu Loan trở thành em rể của Trung tướng Phạm Hồng Cư, còn kỳ thực thì trước đó, Hữu Loan là thầy giáo của Phạm Hồng Cư và những người anh em trong gia đình ông.

Nhà thơ Hữu Loan sinh năm 1916. Ông là người làng Vân Hoàn, xã Nga Lĩnh, huyện Nga Sơn. Xưa kia Hữu Loan vốn là con trai một người tá điền nghèo, nên ông không được cắp sách đến trường như bạn bè.

Thế nhưng bố ông – một người nông dân nghèo, lại là một người cực kỳ thông minh, sáng dạ, tuy không được học hành nhưng chữ nghĩa, văn chương cũng đủ dạy con trai bằng bạn bằng bè. Hữu Loan kế thừa được sự thông minh, sáng dạ của cha.

Ông học một, biết mười. Nhà nghèo, không có tiền đi học, nhưng lúc nào Hữu Loan cũng là một học trò giỏi. Đến bậc Thành trung (tương đương với bậc phổ thông bây giờ), Hữu Loan ra Thanh Hóa vừa đi học vừa đi làm kiếm tiền trang trải cuộc sống.

Hữu Loan là một người rất có khí chất. Xưa học trò nghèo đi học thường bị khinh. Vì muốn chứng tỏ “học trò nghèo cũng có thể đỗ đạt” nên Hữu Loan đã ra Hà Nội tham dự cuộc thi Tú tài và trở thành một trong số hiếm hoi những người khóa thi năm đó đỗ Tú tài.

Trung tướng Phạm Hồng Cư kể, duyên phận đưa Hữu Loan đến với dòng họ Lê Đỗ của ông như một định mệnh.

Ngày đó ở Thanh Hóa có 2 hiệu sách nổi tiếng, một là hiệu sách Hà thành của ông Trương Khâm, huynh trưởng hướng đạo sinh Hà Thành; hiệu sách thứ hai là hiệu Hòa Yên của bà Tham Kỳ (tức bài Đái Thị Ngọc Chất – thân mẫu của Trung tướng Phạm Hồng Cư).

Khi ấy Hữu Loan cùng với nhiều người học trò nghèo khác thường ra hiệu sách Hòa Yên của bà Tham Kỳ Đái Thị Ngọc Chất để đọc nhờ sách.

Bà Tham Kỳ vốn sinh ra trong gia đình khoa bảng, sẵn có máu văn chương, lại là người hiền lành, tốt bụng nên rất rộng rãi với những người học trò nghèo như Hữu Loan. Bà thường cho Hữu Loan đọc sách miễn phí mà chưa bao giờ mở miệng kêu ca, phàn nàn.

Bà Tham Kỳ rất quý chàng trai Hữu Loan nhà nghèo mà ham học. Vốn có đôi chút chữ nghĩa, lại được đọc nhiều sách hay, nên bà Tham Kỳ cũng coi như một người phụ nữ có chút hiểu biết thời đó. Bà thường lấy chuyện đời, chuyện thơ ra đàm đạo với Hữu Loan.

Thấy Hữu Loan là người có tư chất thông minh, tính tình cương trực, thẳng thắn, bà Tham Kỳ đã bàn với chồng mời Hữu Loan về làm gia sư cho những người con của mình.

Gia đình bà Tham Kỳ khi ấy giàu có tiếng ở Thanh Hóa. Ngoài cửa hàng sách, ông bà còn có hàng trăm mẫu ruộng. Nhưng ông bà sống rất giản dị, thân mến với người xung quanh, tuyệt nhiên không có cái phách lối, khinh khi của người giàu có.

Năm bà Tham Kỳ mời Hữu Loan về làm gia sư cho các con, Hữu Loan đã 24 tuổi. Hữu Loan trở thành gia sư của Lê Đỗ Khôi, Lê Đỗ Nguyên (tức Phạm Hồng Cư), Lê Đỗ An (tức Nguyễn Tiên Phong) và Lê Đỗ Thị Ninh. Trung tướng Phạm Hồng Cư kể rằng, Hữu Loan là một người vô cùng đáng kính.

Hữu Loan không chỉ là người thầy dạy dỗ tri thức cho Phạm Hồng Cư mà còn là người đã truyền cho Phạm Hồng Cư tình yêu với văn chương, với sách vở. Ngày ấy vì quý Hữu Loan hiền lành, trong sáng, lại có chí học hành, ông bà Tham Kỳ đã coi Hữu Loan như con cái trong nhà.

Ông bà Bà Tham Kỳ cho Hữu Loan ở trọ ngay tại trong nhà mà không lấy tiền nhà, còn nhận Hữu Loan làm con nuôi. Khi Hữu Loan bị ốm, bà Tham Kỳ cho người chăm sóc rất tận tình. Tình cảm giữa Hữu Loan và gia đình ông bà Tham Kỳ đã gắn bó keo sơn ngay từ ngày đó.

Trung tướng Phạm Hồng Cư kể rằng, khi em gái ông bắt đầu lớn lên, cũng là lúc 3 anh em trai ông thoát ly đi cách mạng, nên chuyện tình duyên của Hữu Loan và em gái, ông không được chứng kiến.

Đám cưới của em gái, 3 anh em trai ông cũng không được tham dự. Những câu chuyện về người em gái đoản mệnh của mình với Hữu Loan, sau này ông được biết là qua lời kể của người thân trong gia đình và qua những câu chuyện do Hữu Loan tâm sự.

Khi Hữu Loan về làm gia sư cho gia đình ông Lê Đỗ Kỳ, cô con gái Lê Đỗ Thị Ninh của hai ông bà mới là một cô bé 8 tuổi nhút nhát, còn Hữu Loan đã là một người thanh niên 24 tuổi. Lần đầu gặp Hữu Loan, Lê Đỗ Thị Ninh đúng núp sau lưng mẹ, mẹ phải dỗ dành mãi mới dám thẽ thọt nói: “Em chào thầy ạ!”.

Lê Đỗ Thị Ninh là một cô bé có gương mặt xinh xắn, tính tình nền nã, dịu dàng và sống rất suy tư, tình cảm. Nhưng vì khi đó Hữu Loan đã lớn tuổi, còn Lê Đỗ Thị Ninh mới chỉ là một cô bé, nên tình cảm nhà thơ dành cho cô học trò nhỏ của mình lúc đó chỉ giống như tình yêu của một người anh trai với một người em gái.

Sau này, khi rời khỏi Thanh Hóa đi làm cách mạng, trở về quê hương xứ Thanh, thấy người em gái năm nào đã vụt lớn thành thiếu nữ, Hữu Loan mới bắt đầu nhận ra tình cảm đặc biệt của mình dành cho người em gái ấy.

Gia đình ông bà Tham Kỳ ngày đó giàu có, người giúp việc chẳng thiếu, nhưng bao giờ cô học trò Lê Đỗ Thị Ninh cũng là người giặt quần áo cho thầy giáo Hữu Loan. Có lần nhà thơ Hữu Loan được cô học trò nhỏ của mình đưa lên đồi sim và hái tặng cho cả một mũ quả sim.

Khi đó dù chưa có tình cảm đặc biệt với cô học trò bé bỏng của mình, nhưng buổi đi dạo trên đồi sim tím giữa buổi chiều xứ Thanh năm ấy sau này luôn trở thành một phần ký ức đặc biệt trong lòng nhà thơ Hữu Loan.

Một trong những điều khiến nhà thơ Hữu Loan vô cùng yêu quý cô học trò nhỏ của mình là vì tuy là tiểu thư nhà giàu, nhưng Lê Đỗ Thị Ninh sống rất giản dị, khiêm tốn. Từ bé, cô đã không thích mặc áo lụa xoa hoa, mà chỉ thích mặc áo vải giản dị.

Khi gia đình về sống ở thôn Thị Long, huyện Nông Cống, Thanh Hóa, chính Lê Đỗ Thị Ninh là người cáng đáng việc cơm nước, giặt giũ, ruộng đồng, cáng đáng nhiệm vụ chăm sóc mẹ cha thay 3 người anh lớn đi theo cách mạng.

Lê Đỗ Thị Ninh tuy hiền lành, nhút nhát, nhưng lại là cô học trò thông minh, sáng dạ, thầy dạy đến đâu biết ngay đến đó. Trong những buổi học, Lê Đỗ Thị Ninh thường đưa ra những câu hỏi khó khiến đôi khi chính thầy giáo Hữu Loan cũng cảm thấy bối rối.

Sau một thời gian làm gia sư ở gia đình ông bà Tham Kỳ, Hữu Loan rời khỏi Thanh Hóa một thời gian rất dài để đi theo cách mạng.

Ngày Hữu Loan ra đi, cô bé Lê Đỗ Thị Ninh còn là cô học trò 8 tuổi, đứng tiễn thầy giáo ở con đê đầu làng và nhè nhẹ đưa bàn tay lên vẫy chào tạm biệt.

8 năm sau, khi Hữu Loan quay trở lại Thanh Hóa, tiện dịp về thăm ông bà Tham Kỳ, tình cờ gặp Lê Đỗ Thị Ninh cũng chính ở con đê ấy, ông đã giật mình nhận ra người em gái của mình năm nào nay đã thành thiếu nữ.

Những nét trẻ con trên gương mặt người em gái ấy đã biến mất, thay vào đó là những nét đẹp thanh xuân con gái. Đó là lần đầu tiên Hữu Loan cảm thấy rung cảm trước vẻ đẹp của cô thiếu nữ Lê Đỗ Thị Ninh.

• Hương Thảo Nguyên (Phụ Nữ Today)

(Kỳ II:  Ký ức đặc biệt trong “Màu tím hoa sim” )